1920 წლის ზაფხულში ტფილისში რამდენიმე ტერაქტი განხორციელდა, რომლებიც მკვეთრად გამოხატულ ანტიაზერბაიჯანულ ხასიათს ატარებდა. დაუდგენელი ბოროტმოქმედები, იმ აზერბაიჯანელ პოლიტიკურ მოღვაწეებს უსწორდებოდნენ, რომლებმაც ბაქოში ბოლშევიკების შემოსვლის შემდეგ, თავი საქართველოს შეაფარეს.
პირველი ასეთი შემთხვევა 1920 წლის 19 ივნისს, გოლოვინის პროსპექტზე მოხდა.
გაზეთი "გრუზია", 22 ივნისი:
„19 ივნისს, საღამოს 10 საათსა და 55 წუთზე, ფეოდოსიევსკის ქუჩაზე (გოლოვინის პროსპექტთან), უცნობი პირები თავს დაესხნენ აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის ყოფილ პრემიერ-მინისტრ ფათალი ხან ჰოისკის და აზერბაიჯანის ყოფილ იუსტიციის მინისტრ ჰალილ-ბეკ ჰასმამედოვს. ჰოისკი და ჰასმამედოვი კინემატოგრაფ "პიკადილში" იმყოფებოდნენ და კინოსეანსის დასრულების შემდეგ, სახლში ფეხით ბრუნდებოდნენ (ფათალი ხან ჰოისკი ოლგის ქუჩაზე ცხოვრობდა).
თავდამსხმელები ორნი იყვნენ. მათ გზაში გაუსწრეს ჰოისკის და ჰასმამედოვს, რის შემდეგაც ერთ-ერთმა მათგანმა მაუზერიდან ყოფილ პრემიერ-მინისტრს ესროლა. მსხვერპლს ტყვია სახის მარჯვენა ნაწილში მოხვდა, გაიარა ყელი და ზურგიდან გამოვიდა. სროლის შედეგად დაიჭრა ჰასმამედოვიც, რომელსაც თავდამსხმელებმა ორჯერ ესროლეს. იგი მარჯვენა მხარსა და მარჯვენა ფეხში დაიჭრა, თუმცა ჭრილობას მისთვის სასიკვდილო ზიანი არ მიუყენებია. ამ საზარელი თავდასხმის შემდეგ, ბოროტმოქმედები ხალხის მასას შეერივნენ და მათი დაკავება ვერ მოხერხდა.
დაზარალებულები მიხაილის საავადმყოფოში გადაიყვანეს, სადაც ჰოისკი დილის 4 საათსა და 20 წუთზე ისე გარდაიცვალა, რომ გონს არ მოსულა.
შემთხვევის ადგილზე მივიდნენ იუსტიციის დეპარტამენტის დირექტორი ჟორდანია, პროკურორები ტატიევი და კანდელაკი, გენერალ-გუბერნატორი სალუქვაძე, შინაგან საქმეთა სამინისტროს კანცელარიის უფროსი გეგელაშვილი, ქალაქისთავი ჩხიკვიშვილი და მილიციის სისხლის სამართლის უფროსი ფაჩულია. დაკავებულია რამდენიმე ეჭვმიტანილი. წინასწარი ძიება საქმეზე დაევალა განსაკუთრებულ საქმეთა გამომძიებელს ჯომარჯიძეს".
იქვე აღნიშნულია, რომ ამ დანაშაულის შესახებ დაუყოვნებლივ აცნობეს მთავრობის წევრებს. მთავრობამ კი გამოსცა კატეგორიული განკარგულება ტერაქტის საგულდაგულო გამოძიებისა და მკვლელის ვინაობის დაუყოვნებელი დადგენის შესახებ.
თავდასხმიდან ორი დღის შემდეგ, ფათალი ხან ჰოისკი ტფილისის მუსლიმანურ სასაფლაოზე დაკრძალეს.
ერთი თვის შემდეგ, ტფილისში კიდევ ერთი ტერორისტული აქტი მოხდა. 20 ივლისის ღამეს, დაახლოებით 2 საათზე, ბროსეს ქუჩაზე დაუდგენელმა ბოროტმოქმედებმა, კვლავ მაუზერის სისტემის რევოლვერი გამოიყენეს და ოთხი ტყვია ესროლეს აზერბაიჯანის რესპუბლიკის პარლამენტის ყოფილ თავმჯდომარეს, ჰასანბეგ აგაევს. იგი ადგილზევე გარდაიცვალა. საქართველოს მთავარი პროკურორის ბრძანებით, საქმის გამოძიება განსაკუთრებულ საქმეთა გამომძიებელს დილევსკის დაევალა. თუმცა, როგორც ფათალი ხან ჰოისკის შემთხვევაში, მკვლელის ვინაობა ვერც ამჯერად დაადგინეს.
რა ვერსიას ამუშავებდა გამოძიება აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსების მკვლელობის საქმეზე, უცნობია. ამის შესახებ საარქივო მასალებში ინფორმაცია საერთოდ არ არსებობს. თუმცა, თავიდანვე ცხადი იყო, ეს არ გახლდათ არც ყოფით ნიადაგზე და არც ძარცვის მიზნით განხორციელებული მკვლელობები. მოკლეს პოლიტიკოსები, ქვეყნის ყოფილი პრემიერ-მინისტრი და პარლამენტის ყოფილი თავმჯდომარე. აშკარად ჩანდა, რომ ეს ტერაქტები პოლიტიკურ სარჩულს ატარებდა.
მკვლელობებთან დაკავშირებით, საქართველოში რამდენიმე ვერსია გავრცელდა. თუმცა, მათ შორის ყველაზე სარწმუნოდ, მაინც ორი ჩანდა. პირველი ვერსიით, მთავრობის წევრებს ბოლშევიკები უსწორდებოდნენ, რომლებმაც აზერბაიჯანის გასაბჭოების დროს ფათალი ხან ჰოისკისა და ჰასანბეგ აგაევის დაპატიმრება ვერ მოახერხეს. მეორე ვერსიით კი - აზერბაიჯანელები მიზანში სომეხმა ტერორისტებმა ამოიღეს. როგორც მოგვიანებით გაირკვა, აზერბაიჯანელთა ლიკვიდაცია, სწორედ სომხების "დამსახურება" იყო.
1919 წლის შემოდგომაზე სომხეთის დედაქალაქ ერევანში პარტია "დაშნაკცუტუნის" IX ყრილობა გაიმართა. ყრილობა გასაიდუმლოებული იყო და დღის წესრიგში მხოლოდ ერთი საკითხი იდგა - პარტიას უნდა დაემტკიცებინა სამოქმედო გეგმა, რომელიც სომეხთა მასობრივი მკვლელობების ინიციატორი თურქი და აზერბაიჯანელი სახელმწიფო მოღვაწეების ფიზიკურ ლიკვიდაციას ითვალისწინებდა.
მოდი, გავარკვიოთ, რაში სდებდა ბრალს სომხური პარტია აზერბაიჯანსა და თურქეთს. 1915-1920 წლებში ოსმალეთის იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციებში, სადაც სომეხთა კომპაქტური დასახლებები იყო, თურქებმა ზედიზედ რამდენიმე სადამსჯელო ოპერაცია ჩაატარეს. ამ აქციას თან სდევდა სომხების მასობრივი მკვლელობები და ტოტალური დეპორტაცია. ოსმალთა ეგზეკუციას ასობით ათასი სომეხი შეეწირა. განსაკუთრებით დაზარალდა ვანის რაიონი, სადაც თურქებმა პირწმინდად აყარეს სომხები.
თურქთა ასეთი აგრესიის მიზეზი სომხური სეპარატიზმი გახდა. ოსმალეთი პირველ მსოფლიო ომში იყო ჩაბმული და კავკასიის ფრონტზე რუსეთის წინააღმდეგ იბრძოდა. სომხებმა კი მხარი რუსულ არმიას დაუჭირეს და შეეცადნენ, ოსმალეთის აღმოსავლეთის ზოგიერთი პროვინცია, სადაც უმეტესად სომხები ცხოვრობდნენ, სტამბოლის დაქვემდებარებიდან გამოეყვანათ. ცხადია, სომეხთა სეპარატული მოძრაობა სტამბოლმა ღალატად შეაფასა და სეპარატისტების წინააღმდეგ მთელი სისასტიკით დაიწყო მოქმედება. ოსმალებმა სომეხთა გასამხედროებული რაზმები დაამარცხეს და შემდეგ მოსახლეობას დაერივნენ. თურქები არავის ინდობდნენ და დედაბუდიანად ანადგურებდნენ სომხურ დასახლებებს. სომხებს მთელი ოსმალეთის ტერიტორიაზე დევნიდნენ, მაგრამ განსაკუთრებით დაზარალდა აღმოსავლეთ პროვინციები, რომელიც თურქების სასტიკი მოქმედების შემდეგ, მთლიანად დაიცალა სომეხი ეროვნების მოქალაქეებისგან.
პარტია "დაშნაკცუტუნი", რომელსაც უდიდესი გავლენა ჰქონდა ოსმალეთში მცხოვრებ სომხურ დიასპორაზე, სეპარატულ მოძრაობაში პირდაპირ იყო ჩართული. სწორედ, ამით იყო გამოწვეული პარტიის მიერ დაგეგმილი ტერორისტული აქტები, იმ თურქი პოლიტიკოსების წინააღმდეგ, რომლებიც უშუალოდ ხელმძღვანელობდნენ სომეხთა წინააღმდეგ განხორციელებულ სადამსჯელო აქციებს.
აზერბაიჯანის შემთხვევაში ვითარება ოდნავ განსხვავებული იყო. აზერბაიჯანელებსა და სომხებს შორის დაპირისპირება რუსეთის იმპერიის დაშლისთანავე დაიწყო. რუსეთში ბოლშევიკების მიერ მოწყობილი გადატრიალებიდან რამდენიმე დღეში, 1917 წლის 31 ოქტომბერს, კომუნისტებმა ბაქოში საბჭოთა ხელისუფლება გამოაცხადეს. ბაქოს 26 წითელი კომისრისგან შემდგარი საბჭო მართავდა, რომელსაც სომეხი კომუნისტი სტეფანე შაუმიანი ხელმძღვანელობდა. კომისრებს აზერბაიჯანელთა "მუსავატური" პარტია დაუპირისპირდა, რომლებიც ვერ ეგუებოდნენ კომუნისტთა ხელისუფლებას და დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის შექმნას მოითხოვდნენ.
1918 წლის 30 მარტს, კომუნისტებსა და აზერბაიჯანელებს შორის ქალაქში შეტაკება დაიწყო, რომელიც სამი დღე გაგრძელდა. ბოლშევიკებმა მუსლიმანთა გამოსვლები სასტიკად ჩაახშვეს. შეტაკებამ სულ მალე ეთნიკური ნიშანი შეიძინა. ბაქოში უამრავი სომეხი ეროვნების ადამიანი ცხოვრობდა, რომლებიც აზერბაიჯანელებს დაუპირისპირდნენ. არეულობის შედეგად ქალაქში 12 ათასზე მეტი ადამიანი დაიღუპა, რომელთა უმეტესობას აზერბაიჯანელი ეროვნების მოქალაქეები შეადგენდნენ. 1918 წლის სექტემბერში აზერბაიჯანელებმა თურქული არმიის მხარდაჭერით, ბაქო დაიბრუნეს და 30 მარტის დარბევის საპასუხოდ, სასტიკად გაუსწორდნენ ქალაქის სომეხ მოსახლეობას.
სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის მდგომარეობა უკიდურესად დაიძაბა მთიან ყარაბაღშიც, რომლის მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს ეთნიკური სომხები შეადგენდნენ. 1897 წლის აღწერით, ყარაბაღში 57 პროცენტი მუსლიმანი და 42 პროცენტი სომეხი ცხოვრობდა. 1918 წლის 22 ივლისს ყარაბაღელი სომხების ყრილობამ აზერბაიჯანის შემადგენლობიდან რეგიონის გამოსვლის გადაწყვეტილება მიიღო, მაგრამ ფათალი ხან ჰოისკის მთავრობამ რეგიონის დამორჩილება ოსმალთა მხარდაჭერით მოახერხა. 17 სექტემბერს, აზერბაიჯანულ-თურქული არმია ყარაბაღში შეიჭრა და რეგიონზე სრული კონტროლის დაწესება შეძლო. სომეხ დევნილთა ახალი ნაკადი ამჯერად უკვე ყარაბაღიდან დაიძრა.
სწორედ ამ მოვლენების შემდეგ გადაწყვიტა "დაშნაკცუტუნის" პარტიამ თურქებთან ერთად აზერბაიჯანელი სახელმწიფო მოღვაწეების ლიკვიდაციაც. მასშტაბურ ტერორისტულ ოპერაციას სომხებმა "ნემეზისი" - ბერძნული შურისძიების ქალღმერთის ნემეზიდის სახელი დაარქვეს. საერთო ოპერაციას აკოფ ტერ-აკოფიანი (ფსევდონიმი შაან ნათალი) და გრიგორ მერჯანოვი ხელმძღვანელობდნენ.
თავდაპირველად, დაშნაკების ყრილობა 650 თურქი და აზერბაიჯანელი სახელმწიფო მოღვაწის მკვლელობას განიხილავდა. რამდენიმედღიანი მსჯელობის შემდეგ, პარტია საბოლოოდ 41 ადამიანზე შეჩერდა. აზერბაიჯანის პრემიერ-მინისტრი ფათალი ხან ჰოისკი ამ სიაში პირველი იყო. დაშნაკთა მტკიცებით, სწორედ პირადად ჰოისკის ბრძანებით დაიწყო სომეხი მოსახლეობის განადგურება ბაქოსა და მთიანი ყარაბაღის ქალაქ შუშაში.
ფათალი ხან ჰოისკის მკვლელობა პარტიამ ორ ტერორისტს - არამ ერკანიანს და მისაკ კირაკოსიანს დაავალა. სწორედ მათ ესროლეს გოლოვინის პროსპექტზე აზერბაიჯანის ყოფილ პრემიერ-მინისტრს და მასთან ერთად მყოფ ჰალილ-ბეკ ჰასმამედოვს. სავარაუდოდ, მათივე მოკლულია, ბროსეს ქუჩაზე აზერბაიჯანის პარლამენტის ყოფილი თავმჯდომარე, ჰასანბეგ აგაევიც.
ოპერაცია "ნემეზისის" ფარგლებში სომეხმა ტერორისტებმა სულ 7 ადამიანი მოკლეს. მოკლულთაგან 4 თურქი იყო, ხოლო 3 - აზერბაიჯანელი სახელმწიფო მოღვაწე. ჰოისკისა და აგაევის შემდეგ, 1921 წლის 15 მარტს ბერლინში მოკლეს თურქეთის ყოფილი შინაგან საქმეთა მინისტრი, თაალათ ფაშა. იმავე წლის 19 ივლისს კონსტანტინოპოლში სიცოცხლეს გამოასალმეს აზერბაიჯანის ყოფილი შინაგან საქმეთა მინისტრი ბეჰბუთ ხან ჯავანშირი. 5 დეკემბერს რომში მოკლეს ოსმალეთის ყოფილი დიდი ვეზირი (იგივე პრემიერ-მინისტრი) საიდ ჰალიმ-ფაშა. 1922 წლის 17 აპრილს ბერლინში მოკლეს ტრაპიზონის ყოფილი მმართველი - ჯემალ აზმი ბეჰაემდინ შაქირი.
აღსანიშნავია, რომ ტერორისტული ოპერაცია "ნემეზისის" ფარგლებში განხორციელებული როგორც პირველი, ასევე უკანასკნელი მკვლელობა სწორედ ტფილისში მოხდა. ფათალი ჰან ჰოისკისა და აგაევის მკვლელობიდან ორი წლის შემდეგ, 1922 წლის 22 ივლისს, მაშინ, როდესაც საქართველოში უკვე საბჭოთა ხელისუფლება იყო დამყარებული, ტფილისში მოკლეს თურქეთის სამხედრო-საზღვაო ძალების ყოფილი ხელმძღვანელი, ჯემალ-ფაშა. ეს ტერორისტული აქტი პეტროს ტერ-პოღოსიანმა, არტაშეს გევორქიანმა და სტეპან ცაგიკიანმა განახორციელეს. როგორც პირველი მკვლელობების დროს, თავდამსხმელთა დაკავება ვერც ამჯერად მოხერხდა.